سوگل گنجوری: کلرینگ چک یکی از سیستمهای مهمی است که بانکها با آن سر وکار دارند. این سیستم از اواسط دهه ۱۳۷۰ در نظام بانکی ایران ایجاد شد که به افراد اجازه میداد چکهایی را که متعلق به سایر بانکهای کشور بودند به حساب خود در هر بانکی واگذار کنند و پس از مدتی بین ۴۸ تا ۷۲ ساعت مبلغ چک به حساب آنها واریز میشد. در این سیستم اشخاص برای وصول چک خود به شعبه بانکی که در آن حساب دارند مراجعه می کردند و چک را به همراه فرمی در اختیار مسوول مربوطه قرار می دادند. چک سایر بانکها نیز توسط مسوول کلر به محلی به نام اتاق پایاپای ارسال می شدند و مسوولین کلر بانکها چکهای مربوط به بانک خود را جدا کرده و به شعب صاحب حساب جهت تایید یا عدم تایید می فرستادند. وصول چکهای کلر سایر بانکها در تهران حداکثر ظرف ۴۸ ساعت و در شعب شهرستان در بعضی مواقع تا یک ماه به طول میانجامید.
طی بررسیهای بسیار و تحقیقات فراوان با توجه به مساله واگذاری چکهای سایر بانکها در شعب یک بانک و زمانبر بودن وصول این چکها، سیستمی طراحی شده است که این امر سریعتر و بهتر انجام شود. لذا پس از بررسی این موارد سامانه ای تحت عنوان چکاوک در اداره کل پایاپای و نظامهای پرداخت بانک مرکزی طراحی گردید. سامانه چکاوک آخرین حلقه از نظام پرداخت الکترونیکی است که مبادله پایاپای و پردازش و کارسازی چک ها را به صورت الکترونیکی بین بانک های مختلف کشور بر عهده دارد. در این سیستم دو هدف مهم دنبال می شود. هدف اول تسهیل و تسریع در روند مبادلات مبتنی بر چک است. چکاوک، با الکترونیکی شدن گردش چک بین بانکها، فاصله جغرافیایی میان استانها را از میان برداشته و کارسازی چکهای بینبانکی را در سراسر کشور ظرف مدت یکسان انجام میدهد.
هدف دوم، نظارت پذیر شدن مبادلات چک و پایش دقیق آنها به صورت الکترونیکی است تا اطمینان عمومی نسبت به استفاده از این ابزار بیشتر شود. به دلیل تمام الکترونیکی شدن مبادلات چک و حذف گردش لاشه چک بین واحدهای بانکهای مختلف، زمینه برخی از سو استفادهها از میان رفته و با اعمال کنترل دقیق بر حجم تعهدات بین بانکها از طریق نمایشگرهای پایش مبادلات، اضافه برداشت بانکها از بانک مرکزی و خلق پول بدون پشتوانه، که در نهایت به افزایش بی رویه نقدینگی و تورم منجر میشود، تا حد زیادی کنترل و مدیریت خواهد شد. وجود سامانه چکاوک باعث کاهش هزینه بانکها و عملا کمتر شدن پرسنل کاری اداره پایاپای میگردد. با اجرایی شدن طرح چکاوک بانک مرکزی اعلام کرد نگرانی های مردم درباره چک کاهش مییابد. طرح چکاوک از پنجم مهرماه در چهار استان قزوین، زنجان، قم و البرز اجرا شده و هم اکنون در بیست و سه استان در حال اجراست. پذیرش و پردازش چک در چکاوک به شکل مکانیزه صورت میگیرد. یعنی از حرکت و انتقال اصل و فیزیک چک از شعبه واگذارنده به اتاق پایاپای و بانک صادر کننده چک جلوگیری می کند. بانک صادر کننده چک پس از دریافت فایل تصویر و داده، نسبت به اعتبارسنجی و اعمال کنترلهای لازم اقدام و مراتب تایید، عودت یا برگشت چک را به صورت الکترونیکی به چکاوک و بانک واگذارنده اعلام میکند. در این فرآیند به جای اصل برگه چک، تصویر پشت و روی چک در شعبه واگذارنده تهیه و به همراه اطلاعات مربوط به متن، آورنده و ذینفع چک از طریق سامانه چکاوک که مبتی بر شبکههای ارتباطی و مخابراتی است به بانک صادرکننده چک ارسال میشود. تسریع در زمان لازم برای تسویه و واریز وجوه به حساب مردم،کاهش مخاطرات امنیتی و سوءاستفاده ناشی از انتقال و حرکت برگههای چک به خارج از شعب،کاهش هزینههای شبکه بانکی به دلیل الکترونیکی شدن فرآیندهای دستی و سنتی و برچیده شدن مراکز پایاپای از مزایای این سامانه است. یکی دیگر از مزایای چکاوک یک شکل شدن ساختار چکها است. سامانه چکاوک در واقع با متمرکز ساختن و قابل رصدکردن فرآیند صدور چک بین بانکی، کنترل منابع در دسترس بانکها و … این امکان را برای بانک مرکزی فراهم میآورد که احتمال اضافه برداشت از منابع بانک مرکزی از مسیر چکهای بین بانکی را به حداقل ممکن برساند.
زمانی که چکی به صورت بین بانکی به حساب منظور میشود، سامانه ابتدا کنترل میکند که بانک مقصد موجودی برای پرداخت دارد یا خیر. در صورتی که مبلغ چک بالا باشد و تعهدات زیادی ایجاد کند و بانک قدرت کافی برای پرداخت نداشته باشد، چک مسدود و اعلام میشود که مبلغ چک باید از بانک صادرکننده دریافت شود.
در چنین وضعیتی بانک صادرکننده چک برای عدم ایجاد نارضایتی و ارایه خدمت مناسب به مشتریان خود، تمهیدات لازم را برای تامین منابع پرداخت چکها فراهم میآورد تا هیچ چکی به خاطر کمبود موجودی شعب بانک مسدود نشود.
به این ترتیب بانکها ناگزیر خواهند بود منابع خود را به گونهای مدیریت کنند که وجه چکهای مشتریانشان را پاس کنند و اگر در این مسیر با کمبود منابع مواجه هستند، منابعی را که به هر دلیل راکد مانده است، فعال کنند چرا که با فعالیت چکاوک عملا پرداخت تعهدات چکها به عهده خود بانکها گذاشته میشود و برای پاس کردن این چکها به بانک دیگر فشار نمیآید تا منجر به اضافه برداشت شود.
از طرفی با این سیستم تعهدات بین بانکی نیز از طریق بانک مرکزی مدیریت میشود و اگر بانکی برای پرداخت چکهای بین بانکی موجودی نداشته باشد بانک مرکزی جلوی صدور چکهای بیشتر را میگیرد.
منبع: نشریه بانک خاورمیانه/ فروردین ۹۴