دولتها و شرکتهای اقتصادی برای شروع یا ادامه یک فعالیت اقتصادی احتیاج به تأمین سرمایه دارند. این سرمایه یا از دارایی دولت و صاحبان شرکت تأمین میشود یا اینکه از طریق فرایند تأمین مالی بهدست میآید. یکی از روشهای مهم فرایند تأمین مالی، تبدیل کردن این داراییها به اوراق بهادار است. تبدیل کردن به اوراق بهادار، فرایندی است که در آن واسطههای مالی مانند بانکهای تجاری حذف و اوراق بدهی قابل خرید و فروش مستقیماً به سرمایهگذاران فروخته میشود. یکی از ابزارهای مالی مهم و کار آمد برای فرایند تبدیل کردن داراییها به اوراق بهادار، انتشار اوراق قرضه میباشد. به زبان ساده، تأمین مالی از طریق اوراق قرضه بدین صورت است که بنگاه اقتصادی سرمایه مورد نیاز خود را به صورت مستقیم از مردم قرض میگیرد و در زمانهای معین بهره آن قرض را میپردازد و در سررسید، اصل قرض را باز پس میدهد. در تعریف مرسوم اوراق قرضه گفته میشود، اوراق قرضه اسنادی است که طبق آن صادرکننده اوراق به خریدار بدهکار میشود. این اسناد دارای سررسید بوده و مبلغ آن در زمان سررسید به وسیله صادرکننده پرداخت میشود. این اوراق دارای برگه بهره بوده و بهره آن در فواصل زمانی معین به وسیله بانکی که نمایندگی صدور اوراق را دارد، پرداخت میشود. اوراق قرضه نیز همانند همه ابزارهای مالی دیگر، مزایا و معایبی دارد. مهمترین مزایای اوراق قرضه برای بنگاه صادرکننده هزینه مؤثر کم، قابل باز خرید بودن آن، قابلیت نقل و انتقال برای خریدار و سود معین آن است. مهمترین نقیصه اوراق قرضه، هم برای صادرکننده و هم برای خریدار، خطر ورشکستگی بنگاه به دلیل ناتوانی در بازپرداخت اصل و بهره قرض است.
اوراق مشارکت
در برخی کشورهای اسلامی و مخصوصاً ایران که در آن قانون بانکداری بدون ربا اعمال میشود، مشکلی برای اوراق قرضه وجود دارد که ماهیت و عملکرد اوراق قرضه را زیر سؤال میبرد. طبق این قانون، بهره (بهره یا همان سود معین، ربا در نظر گرفته میشود و حرام است) از عملیات مالی و بانکی حذف و مجموعهای از ابزارهای مالی با نام عقود اسلامی جایگزین آن میشود. ربا آن است که در قرض دادن چیزی یا مبلغی، شرط زیاده گذاشته شود، یعنی اگر پولی یا مالی به کسی قرض داده شود و شرط گردد که وام گیرنده در سررسید، مبلغ یا درصد معینی علاوه بر اصل را تأدیه کند، استقراض ربوی صورت گرفته و مطابق نظر شرع این معامله حرام و باطل است. همانگونه که از نام قانون عملیات بانکداری بدون ربا بر میآید، هدف اصلی تصویب و اعمال این قانون حذف ربا از سیستم مالی و بانکی کشور و تطبیق آن با شرع میباشد. چون بهره معین، قسمتی از ذات اوراق قرضه میباشد، بنابراین با توجه به این قانون در واقع امکان استفاده از اوراق قرضه به صورت کامل از بین میرود. اوراق قرضه امروزه یکی از ابزارهای مالی بسیار مهم است که امکان حذف آن از بازارهای مالی و پولی یک کشور بسیار سخت و حتی غیر ممکن به نظر میرسد. اوراق قرضه تنها در فرآیند تأمین مالی به کار نمیرود بلکه خرید و فروش اوراق قرضه دولتی بهوسیله بانک مرکزی، از ابزارهای مهم برای اعمال سیاستهای پولی از طریق عملیات بازار باز است. دخالت مقامات بانکی در بازار اوراق قرضه دولتی، بهمنظور تنظیم پایه پولی متناسب با نیازهای نقدینگی اقتصاد، عملیات بازار باز نامیده میشود. اوراق مشارکت همان اوراق قرضه است که مطابق قانون بانکداری اسلامی منتشر میشود. ماهیت حقوقی اوراق مشارکت بر پایه عقد مشارکت مدنی قابل تحلیل است. در نظام مشارکت که انواعی دارد، صاحب پسانداز بهجای دادن قرض و گرفتن بهره، کل یا بخشی از سرمایه موردنیاز مؤسسه اقتصادی را تأمین میکند و بر اساس توافق با عامل اقتصادی، در سود و زیان آن شریک میشود و در پایان هر دوره مالی پس از کسر هزینهها، سود به دست آمده بر حسب نسبتهایی که در قرارداد توافق شده، بین صاحب سرمایه و عامل اقتصادی تقسیم میشود. با توجه به تعریف اوراق مشارکت و جایگزینی مفهوم سود علیالحساب به جای سود قطعی به نظر میرسد که مشکل شرعی اوراق قرضه برای اوراق مشارکت وجود نداشته باشد.
ویژگیهای اوراق قرضه
1- اوراق قرضه، بیانگر مالکیت دارندگان آنها در طرحهای تجاری یا صنعتی که اوراق برای آنها انتشار یافته، نیست؛ بلکه بیشتر، نشانگر وام است که خریداران اوراق، به صاحبان طرحها و در واقع طرفهای صادرکننده اوراق دادهاند.۲- در این اوراق، استرداد اصل سرمایه در پایان مدت سررسید آنها (اعم از اینکه طرح سود کند یا زیان)، تضمین شده و صادرکننده اوراق، فقط به بازگرداندن سرمایه همراه با سود مورد توافق متعهد شده است. ۳- اوراق قرضه، بدهی انتشاردهنده و طلب دارنده را نشان میدهد و با عقد «قرض» قابل تطبیق است.۴- نرخ بهره قطعی از پیش تعیینشده، رکن اصلی این اوراق بهشمار میرود.۵- ارزش بازاری (Market Value) اوراق قرضه، تحت تأثیر عرضه و تقاضا، با ارزش اسمی (Nominal Value) آن تفاوت دارد و دارنده آن، علاوه بر نرخ بهره ثابت، مشمول عایدی (یا زیان) سرمایه (Capital Gain or Loss) نیز میشود.۶- ارزشیابی اوراق قرضه و تعیین ارزش فعلی آن، براساس نرخ تنزیل و مفهوم ارزش زمانی پول صورت میگیرد.
ویژگیهای اوراق مشارکت
1- اوراق مشارکت طبق اصول اسلامی منتشر میشوند و بر مبنای سرمایهگذاری در پروژههای اقتصادی با نرخ بازدهی مثبت میباشند و سود آنها بین سرمایهگذاران و منتشرکننده اوراق (کسی که مسئول تکمیل پروژه است) تقسیم میشود.۲-برای هر مورد، منتشرکننده باید حداقلی از سود قابل حصول از پروژه مورد نظر را ضمانت کند.۳- اوراق باید بهمنظور تأمین مالی پروژه ای خاص باشند و در جای دیگر نمیتوانند استفاده شوند.سایر ویژگیهای اوراق مشارکت همانند اوراق قرضه متعارف میباشد. طبق تعاریف بالا تفاوت ذاتی اوراق مشارکت با اوراق قرضه به روشنی مشخص میشود. اوراق مشارکت، سندی ما بین دو شریک است که در طرحی مشخص سرمایهگذاری میکنند و طبق توافق، سود بهدست آمده را بین خود تقسیم میکنند، هر چند حداقلی از سود به وسیله یک شریک تضمین شده است. ولی اوراق قرضه، سندی مابین قرضدهنده و قرضگیرنده میباشد که برای آن بهره معینی تضمین شده است و قرضگیرنده میتواند آن را برای هر امری به مصرف برساند.
تعریف شبهپول
شبهپول نزدیکترین جانشین برای پول است. یکی از مهمترین خصوصیات شبهپول، ضدتورمی بودن آن در کوتاهمدت است چرا که دارندگان این دارائی لااقل برای مدتی از هزینه و خرج کردن آن، منصرف شدهاند.
شرایط انتشار اوراق مشارکت
1- بینام
2- معاف از مالیات
3- قابل انتقال بهغیر
4- دارای نرخ سود بازخریدی اوراق، ۲۰درصد
5- دارای مدت ۶ ماهه میباشد که طی دو کوپن ۳ ماهه به خریداران ارائه میگردد.
6- اصل وجه و سود آن توسط بانک مرکزی تضمین گردیده و توسط بانکهای عامل به خریداران پرداخت میشود.
7- نرخ روز شمار اوراق مشارکت منتشره از سوی بانک مرکزی در صورت بازفروش قبل از موعد ۲۰ درصد میباشد.
وحید پورعلی، تحلیلگر ارشد این مرکز، معتقد است این شکل و میزان اوراق، موجب میشود تا منابع آزاد مردم به سوی بانک مرکزی جذب و به آن در تأمین مالی بخش تولید کمک نماید بهگونهای که بانک به جای بسط پایه پولی و خلق پول جدید، از محل همین منابع جذب شده به تامین مالی تولید، مبادرت خواهد ورزید. به عبارتی سرمایههای سرگردان که به صورت بالقوه میتوانند موجب بروز بحران در بازارهای مختلف گردند هدایت شده و به سمت بخشهای مولد اقتصادی سرازیر میشوند و در پروژههای کلان سرمایهگذاری میشوند. با این شرایط، نه انقباضی در اقتصاد صورت گرفته است نه انبساطی. به عقیده این تحلیلگر، در صورتی که به مؤلفههای امنیت سرمایهگذاری، امکان نقدشدن سریع و تسهیلات داده شده همراه این اوراق، نیک بنگریم در مییابیم که انتشار این اوراق نوعی انبساط مالی است. این توضیح، تعریف اوراق مشارکت را به شبهپول نزدیکتر میکند. هنگامی که بانک مرکزی به صورت مستقل عمل میکند، بخش مالی و پولی اقتصاد به فعالیتهای خود ادامه میدهند و به عرصههای یکدیگر وارد نمیشوند. اما در ایران سیاستهای پولی بانک مرکزی زیر سایه بخش مالی دولت فعالیت میکند. از منظر پژوهشگران این مرکز سیاست گذاران اقتصادی باید توجه داشته باشند که انتشار این گونه اوراق مشارکت دولتی موجب انبساط مالی میگردد و درصورتی که هدف سیاست مالی انقباضی باشد، موجب بروز انحراف از اهداف پیشبینی شده در سیاستهای کلان اقتصادی میگردد لذا توجه به مکانیزم عملکرد اینگونه اوراق امری ضروری به نظر میرسد.
منبع: آرمان