هر باد گرد و غبار را در هوا پخش می کند. پرچم های قرمز رنگ در آسمان به رقص درمی آیند. تنها برج مراقبت منطقه با سیم های خاردار پوشانده شده است. خاکیزها همگی زیرقدم های مکرر رهگذران سفت و غیرقابل رسوخ شده اند. تانکی فرسوده و زنگ زده در میانه میدان رها شده است. زنی میانسال در قدمگاه اول خاکریزها خم شده و مشتی خاک به نشانه تبرک برمی دارد. پسرجوانی گوشه دیگر با هم سالان خود به شوخی سرگرم است. اتوبوس های «جوان سیرایثار» متعلق به یکی از سرداران بازنشسته در پارکینگ به انتظار بازگشت زائران مانده اند. بلندگوهای تنها حسینه منطقه نوای مداحی را در محوطه پخش می کنند. جمعیتی از نوجوانان به سمت حسینه در حرکت اند.
همگی از کنار خاکریزها می گذرند. تابلوهای کوچکی با خط قرمز هشدار می دهد تا کسی به منطقه مین گذاری شده نزدیک نشود. صداها در هم می پیچد. هر کاروان مداحی جداگانه برای خود دارد. زنی خلاف جهت همه در حال حرکت است. از حسینه به سوی خروجی منطقه می رود. از میان جمعیت نوجوانان عبور می کند. کسی توجه ای به او ندارد. همه نگاه ها به سوی گنبد آبی رنگ حسینه است. تعداد از نوجوانان آملی پشت پیکر زنگ زده تیربار جنگی نشسته اند و از خشن سلاح جنگی همچون چرخ و فلک استفاده می کنند.
جمعیت از اولین خاکریز عبور می کند. عده ای کفش ها را کنده اند. روی سنگ های سفت قدم می زنند. زن میانسال در تیرس نگاه کسی نیست. او از منطقه مردانه «شلمچه» خارج شده است. دورتر در سمت راست تصویرگنبدی دیگر پیداست. سربازان عراقی از گندشان پاسداری می کنند. استان بصره نزدیکترین منطقه به شلمچه است.
جایی گلوله روی دیوارهای خرمشهر دو دهه پس از پایان جنگ باقی مانده است. نخل های مینو همچنان سوراخ های بزرگ را در دل خود دارند. کشاورزی می گوید:« نخل های زخمی کمتر بار می دهند.» آبادانی ها علاقه ای به حضور در منطقه زائران شلمچه ندارند. منطقه مقدس برای دیگران آنها را به یاد از دست رفته هایشان می اندازد. آبادانی ها تا خرمشهر پیش می آیند ولی نزدیک به شلمچه راه را به سمتی دیگر کج می کنند. غیربومی ها تنها زائران منطقه به شمار می روند.
حاشیه و هیات های مذهبی
هیات های مذهبی در ایران چه می کنند و چگونه مردم جذب آنها می شوند؟
به گفته مسول سازمان تبلیغات اسلامی آبادان، ۸۰۰ هیات در این شهرستان فعالیت می کنند. آبادان بیش از ۲۰۰ هزار نفر جمعیت دارد و به این ترتیب هر ۲۵۰ آبادانی یک هیات دارند. همین سرانه در تهران برای هر ۹۲۳ نفر یک هیات است. براساس آمارهای رسمی ۴۰۰ هیات رسمی در خرمشهر فعالیت می کنند تا سرانه هر ۲۷۵ نفر یک هیات باشد. آبادان و خرمشهر براساس آمارهای رسمی تنها ۵ شهرک صنعتی در دل خود جایی داده اند که به گفته یکی از اعضای اتاق بازرگانی، صنایع و معادن آبادان حداقل سه شهرک ورشکسته اند و دو شهرک دیگر با ۴۰ درصد توان واقعی کار می کنند. بخش مهمی از اقتصاد آبادان بردوش شرکت نفت و منطقه آزاد گذاشته شده است. آبادانی ها با نرخ بیکاری ۱۵ درصدی شرایط نامطلوب اقتصادی پیدا کرده اند. جوانان شهر پس از تاریکی هوا به طور معمول در خیابان معروف به «ته لنجی»ها و خیابان «امیری» به گردش می پردازند.
پیراهن های با برندهای خارجی، شلوارهای جین، کفش های خارجی و ادکلن های گران قیمت ترکیب ظاهری جوانان بین ۲۰ تا ۳۵ سال خیابان امیری را می سازد. اسطوره علاقه مندی به برزیل از ظاهر یک ساندویچی پیداست:« اکبرسانتوز، شعبه دوم در سائپائلو».
خیابان امیری همچنان مملو از جمیعت و منطقه شلمچه با حضور زائرانی نوجوان از شمال کشور به انتظار نشسته بود. آبادانی ها پس از جنگ علاقه مندی چندانی به یادآوری خاطرات دردناک گذشته را ندارند. جوانی خوش پوش، کارمند یک نهاد بخش خصوصی و اهل آبادان می گوید:«خرمشهر و شلمچه به مردم روزهای سخت را یادآوری می کند و به همین جهت آبادانی ها زیاد به این مناطق نمی روند.» اما اتوبوس های «جوان سیرایثار» متعلق به شرکتی به همین نام دانش آموزان دبیرستانی را از سراسر کشور به سمت شلمچه سرازیر می کند. سرانه تعداد هیات های مذهبی در آبادان دو گونه رفتاری را نمایش می دهد. اهالی خرمشهر و جزیره مینو به تاسیس حسینه های پرتعداد علاقه مندی خود به مراسم عاشورا را نشان می دهند. کشاورزی ساکن منطقه ای کشاورزی در جوار خرمشهر می گوید:« بعضی وقت ها جنبه مالی دارد ولی در این مناطق به طور معمول هر طایفه و حتی خانواده برای خودش یک حسینه دارد.»
بالاترین سرانه هیات به شهر قم مربوط است. در این شهر به ازای هر ۱۲۰ نفر یک هیات پرچم های خود را برافراشته است. قمی ها ۲۰۰۰ هزار فعال دارند. مشهدی ها هم با یک هزار و ۵۰۰ هیات در رده های بالایی شهرهای هیاتی قرار می گیرند. در صورتی که تعداد واقعی هیات های مذهبی ۸۱ هزار باشد به ازای هر ۹۲۵ ایرانی یک هیات فعال در کشور وجود دارد. اما رکورد حسینه ها همچنان در اختیار خرمشهری ها و اهالی جزیره مینو قرار دارد. اثرات ترکش همچنان بردیوارهای شهر باقی مانده است ولی پرچم های سبز، سیاه و قرمز در پشت بام خانه ها برافراشته شده اند. ایستگاه های صلواتی با صدای موسیقی بلند عربی به برخی رهگذران خدمات می دهند. خیابان امیری و بازار ته لنجی ها در همین ساعت همچنان مملو از جمعیت است. عطر قهوه، بوی ادکلن های خارجی و نور چراغ های برشمار بوتیک ها، رقص پرچم های سه رنگ در آُسمان برخی خانه ها را تحت تاثیر قرار می دهد. کمی دورتر تنها آتش پالایشگاه به چشم می آید.
هیات و اقتصاد
اقتصاد هیات داری و حضور هیات ها در فضای اقتصادی کشور تاثیر قابل توجهی در گردش مالی بنگاه های کوچک دارد.
دیوارهای ساختمان هنوز جای ترکش را درخود دارند. پنجره ها با پتو پوشانده شده اند. پرچم های سبز، قرمز و مشکی بالای خانه برآفراشته شده اند و با هر وزش باد به سویی می روند. چند قدم دورتر بازهم پرچم های سه رنگ برفراز خانه ای دیگر در باد به قرص درآمده اند. خانه دوم تابلوی هم مقابل خود نصب کرده است:« هیات فاطمه الزهرا» جزیره مینو را دو جز اساسی نخلستان های زخمی از جنگ و حسینه های تازه تاسیس تشکیل می دهد. کشاورزی در کنار یکی از نخل های زخمی ایستاده است. چفیه را به سبک عربی دور سرپیچیده و با لهجه عربی و فارسی به یکی از نخل ها اشاره می کند:« این نخل صد سال قدمت دارد. نخل زخمی است. حفره هایی که از مقابل ایجاد شده برای را نیروهای خودی زده اند و آنهایی که از پشت نخل پیداست را عراقی ها زده اند.»
در چند قدمی او چندین حسینه قرار گرفته است. اهالی منطقه در میان نخل ها و بیابان های اطراف هرخانه را به حسینه ای جداگانه تبدیل کرده اند. یکی از مسولان اداری شهر آبادان می گوید:« سال گذشته اعلام شد دولت به هر حسینه ۲۰ میلیون تومان وام می دهد. به همین دلیل خیلی ها اقدام به راه اندازی حسینه کردند.» نخل کاران در بحران بی آبی با هر غبار آبادان مجبور می شوند، نخل ها را بشویند. هرکدام از وضعیت اقتصادیشان گلایه می کنند.
برخی منابع محلی نقل می کنند فعالیت های تبلیغاتی «وهابی» ها در منطقه افزایش پیدا کرده است و اقدامات تبلیغی متقابل هم با تقویت هیات های مذهبی صورت می گیرد. پیرمرد لحنش را تغییر می دهد و با همان لهجه عربی و فارسی می گوید:« ما فامیل و دوست سنی زیاد داریم که آنسوی شط هستند. یکسری هم همیجا هستند. با هم زندگی می کنیم و مشکلی هم نداریم ولی به خدا اگر یک وهابی ببینم او را می کشم. وهابی ها دین ندارند.» بادهای موسمی منطقه در پاییز سال ۹۱ با غبار همراه نیستند. هر بادی هزاران پرچم سبز و قرمز را در منطقه به پرواز در می آورد.
کمک های مالی هیات های مذهبی در آبادان از تهران تامین می شود. دیوار به دیوار سینما فلسیطن، مجاور یکی از بزرگترین مساجد تهران و کمی دورتر از بزرگترین پاساژنوساز پایتخت، ساختمان سازمان تبلیغات اسلامی قرار گرفته است. پاساژ کناردستی خیابان ولیعصرتهران را همان هایی ساخته اند که در ظلع جنوبی میدان فلسطین مسجدی عظیم را پایه گذاری کرده اند. بازاریان متدین حاج حسین مهدیان و مرحوم محمدعلی نوید مالک زمینی بودند که با مساعدت شهرداری تهران به مجموعه تجاری قول پیکر بدل شده است.
ساکنان ساختمان محقر سازمان تبلیغات اسلامی سالیانه ۱۵۰ میلیارد تومان از بودجه دولت را در اختیار می گیرند. سازمان متولی هیات های عزاداری در کشور به شمار می رود. براساس اعلام سازمان تبلیغات اسلامی ۳۹ هزار هیات به صورت رسمی در کشور خیمه های خود را برافراشته اند. امار دیگری نشان می دهد حداقل ۸۱ هزار هیات در سراسر کشور فعالیت می کنند. به گفته یکی از معاونان سازمان تبلیغات اسلامی، یک سوم هیات های مذهبی در تهران حضور دارند. شهرداری تهران عدد رسمی هیات های عزاداری تهران را ۱۳ هزار برآورد کرده است. تنها اصفهان و تبریز در عدد هیات های مذهبی با تهرانی ها هم آوردی می کنند.
به گفته مسولان استانداری ها و سازمان تبلیعات اسلامی در انزلی ۱۲۷ هیات عزاداری، قزوین یک هزار و ۴۰۰ هیات، هرمزگان یک هزار و ۱۳۵ هیات، ملایر ۳۷۰ هیات، مازندران ۵ هزار و ۱۷۳ هیات، اصفهان ۵ هزار و ۱۰۰ هیات، سبزوار یک هزار هیات، البرزدو هزار و۴۲۴ هیات، کاشان ۶۲۰ هیات، چهارمحال و بختیاری ۱۳۶۴ هیات، نظرآباد ۱۷۰ هیات، شاهین شهر ۸۵ هیات، بروجرد ۳۰۰ هیات وخوزستان ۷۲۰ هیات در ماه محرم پرچم های سیاه شان را برافراشته می کنند. برآوردها نشان می دهد جمعیتی بین ۲۰۰ تا دو هزار نفر به صورت متوسط در هیات های مذهبی حضور می یابند. در بالاترین برآورد ۱۶۰ هزار نفر و در کمترین حالت ۱۶ هزار نفر در ایام عزاداری تنها در هیات های مذهبی جمع می شوند.
دخل و خرج هیات های مذهبی گردش مالی عظیمی را در دوره زمانی کوتاهی به اقتصاد کشور تحمیل می کند. سعید لیلاز اقتصاددان اعتقاد دارد:« هزینه هایی که مردم در هیات های مذهبی صرف می کنند نباید با معیارهای متداول سنجیده شود. به طور مثال در دوره ای که عدد رسمی تورم هم نرخ ۴۱ درصد را نشان داد، همه به انتظار کاهش هزینه در هیات های مذهبی می نشینند ولی در واقع بازهم هزینه های بالایی صرف می شود. مردم اصولا برای دین هزینه می کنند. اقتصاد مذهب یکی از مهمترین شاخه های اقتصاد است. در حال حاضر کلیسای کاتولیک هم در روم هزینه های بسیاری می کند. اما در مورد هزینه مردم در هیات های مذهبی باید به برخی نکات توجه داشت. هزینه هایی که در هیات های مذهبی صورت می گیرد انگیزه های مختلفی دارد.گاهی این هزینه ها با ریا آمیخته می شود. اما در نهایت گردش مالی ناشی از فعالیت هیات های مذهبی به کلیت اقتصاد کشور تزریق می شود. نکته مهمتر در مورد اقتصاد مذهب به وقف باز می گردد. وقف اصلی ترین بخش اقتصادی مذهب در ایران است.»
هیات های مذهبی نیازهای اساسی خود را به صورت عادی از بازار آزاد تامین می کنند. متولی یک هیات مذهبی در شرق تهران در حالی که دانه های برج را در دست گرفته می گوید:« برای خرید برنج مورد نیاز هیات بهترین ها را انتخاب می کنیم. امسال هزینه خرید برنج هیات ۵۰ میلیون تومان شد ولی با این حال بازهم راضی نشدیم که برنج نامرغوب خریداری کنیم.» سه مرد با پیراهن های یکدست مشکی کنار او ایستاده اند. یکی از آنها تذکر می دهد:« البته بخشی از هزینه های هیات از طرف افراد نیکوکار تامین می شود که قصد نذر کردن دارند.» برآورد هزینه های جاری هیات های مذهبی نشان می دهد هیات های بزرگ به طور متوسط در یک دوره زمانی ده روز برای تامین غذایی ۲۰۰ نفر به یک تن برنج، ۴۰ حلب روغن نباتی، ۳۰ مثقال زعفران برای هر وعده غذایی و ۱۴۰ کیلوگرم گوشت نیاز دارند.
هزینه متوسط هرپرس غذا برای هیات های مذهبی ۳ هزار و ۴۰۰ تومان برآورد می شود. در محاسبات کلی هزینه های گاز، آب و برق جایی نمی گیرد. هیات های مذهبی ترجیح می دهند، تنها پول نقد بابت نذر تحویل بگیرند. متولی یک هیات در غرب تهران می گوید:« سال گذشته یک بنده خدایی آمد و گفت یک وعده جوجه کباب می دهد.قرار شد ۴۵۰۰ پرس جوجه کباب تحویل هیات بدهد. ما هم خیلی خوشحال بودیم که مردم مشارکت می کنند. اما متاسفانه جوجه کبابی که به ما تحویل داد آنقدر بی کیفیت بود که حتی جرات نداشتیم بین مردم توزیع کنیم. بعد از این قرار شد غذایی آماده تحویل نگریم و تنها پول بگیریم.»
دولت هم در بودجه سال ۹۱ عدد ۱۵۰۰ میلیارد ریال را برای امور فرهنگی اختصاص داده بود که بخش مهمی از این بودجه صرف رسیدگی به هیات های مذهبی می شود. قانون برنامه پنجم توسعه برای شیوه هزینه این بودجه چنین آورده است:« حوزه های علمیه در اختیار شورای عالی حوزه های علمیه ۲۰ درصد، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه هزینه اعزام مبلغ به استان ها ۱ درصد، مساجد و حسینیه های روستایی و شهری ۱۰ درصد، مصلی ها ۵ درصد، کانون های فرهنگی بسیج ۱۰ درصد، امور ورزش (تربیت بدنی ۱۰ درصد- ورزش مدارس ۵ درصد- جمعا درصد)، وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی (ادارات کل استان ها- کانون های فرهنگی مساجد و فعالیت های قرآنی، عفاف، حجاب، ایثارگری) ۱۸ درصد، سازمان تبلیغات اسلامی (کمک به هیات های مذهبی و دینی) و حوزوه هنری و خانه عالم ۱۴ درصد، کتابخانه های عمومی روستایی ۲ درصد، مرکز رسیدگی به امور مساجد ۱ درصد، جامعه المصطفی العالمیه به صورت متمرکز ۱ درصد و موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) به صورت متمرکز نیم درصد.» با این وجود بخشی از بودجه مصوب در اختیار سازمان تبلیغات اسلامی قرار می گیرد که در ماه محرم به هیات های مذهبی برسد.
سازمان تبلیغات به صورت متوسط به هر هیات ثبت شده ۴۰۰ هزار تومان وجه نقد می دهد. وزارت صنعت، معدن و تجارت هم براساس سنت سال های گذشته کمک های مالی خود را به هیات های مذهبی ارائه می دهد.
سال قبل شهرداری تهران نمایشگاهی به وسعت ۲۰ هزار متر مربع در بوستان ولایت تهران را در آستانه ماه محرم برپا کرد تا هیات های مذهبی به مراجعه به آن وجه نقد و کالاهای مورد نیاز خود را تامین کنند. قیمت کالاهای نمایشگاه شهرداری به طور متوسط ۱۵ تا ۳۰ درصد از بازار آزاد پایین تر بود. محمدهادی ایازی مشاور عالی شهردار تهران هم تایید کرده بود نمایشگاه عطرسیب با اعتباری بالغ بر سه میلیارد تومان اقلام و کالاهای مورد نیاز ۱۳ هزار هیات مذهبی شهر تهران در ماه محرم را تامین کرده است.
بازاری ها و هیات
هیات های بازاری طی تمامی سال های گذشته همچنان به حیات سیاسی و مذهبی خود ادامه داده اند.
ساعت شش صبح خیابانی در شمال شهر تهران میزبان عده ای از فعالان سابقا بازاری می شود. همگی حاضران در هیات راس ساعت ۸ صبح کسب و کارشان را شروع می کنند. اطراف سالن را با صندلی برای پیرمردانی که توان نشستن روی زمین را ندارند، پوشانده اند. فرش های دستباف دوازده متری و شش متری سالن اصلی را جلو می دهند. پارچه نوشته های با شعارهای و ابیات سنتی، سفیدی دیوار را پنهان ساخته اند.
منبر در تیررس نگاه همگی حاضران قرار دارد. مراسم با زیارت عاشورا اغاز می شود. یک ربع بعد، حاج آقا بهتاش مداح سرشناس و قدیمی تهران پشت تریبون قرار گرفته است. مداحی و سخنرانی را همزمان با هم پیش می برد. برای حاضران در جلسه از برکات انفاق و یاری نیازمندان می گوید. چند دقیقه درس اخلاق می دهد وبارها تاکید می کند همگی پیش از آغاز کسب و کارشان اصول رفتاری خاصی را رعایت کنند. کوتاه ترین زمان منبر او به مداحی اختصاص می یابد. دعای پایانی را با آرزوی «عاقبت بخیری» برای میزبان و میهمانان هیات به سرانجام می رساند. کتابچه های کوچک زیارت عاشورا روی میزهای کوچکی قرار گرفته است. میزبان در تمامی ساعت برگزاری مراسم مقابل ورودی حسینه ایستاده و به تمامی میهمانان خوشامد می گوید. چهره های سرشناس از وزرا تا معاونان وزرا در دولت های سه گانه پس از جنگ همگی در مراسم حاضر می شوند. بانی مراسم یکی از چهره های شاخص بازار و اقتصاد ایران است. او می گوید:« هیات بزگرار شده تا ثوابی به جمع برسد و در آن به دوراز حواشی سیاسی تنها برای اهل بیت ذکر مصیبت گفته شود.»
سخنران مراسم همین سرخط را دنبال می کند و او نیز تنها به تاریخ اسلام، اخلاق و ذکر مصیبت می پردازد. ساعت به هشت نزدیک می شود. صبحانه شامل نان، پنیر، گردو وچایی در سینی های استیل بین تمامی میهمانان توزیع می شود. میزبان همچنان بررفتار گردانندگان هیات نظارت می کند تا کسی بی صبحانه مجلس را ترک نکند. هیات های سنتی برخلاف هیات های انقلابی، سیاسی و عامه پسند همچنان شیوه رفتاری متداول دو دهه گذشته خود را تداوم می هند.»
خرمیان قاری بین المللی قرآن هر روز صبح آیاتی را برای حاضران در مراسم می خواند. پس از تلاوت قرآن برای آنها از خاطره سفر به ارمنستان و حضور در تنها مسجد شهر ایروان می گوید. به گفته او بیش از ۲ هزار نفر در صحن مجلس حاضر می شدند. میهمانان مراسم همگی خوشنود از گسترده دامنه عزاداری های عاشورایی برای سلامتی او صلواتی می فرستند.
یکی از میهمانان حاضر درمراسم صبحگاهی از سرشناس ترین بازاریان تهرانی است. او دیگر در بازار تهران کسب و کار نمی کند و دفترش را به خیابان مطهری انتقال داده است. همچنان هر روز بعد از ظهر به امور مدارس و قرض الحسنه ها می پردازد. او می گوید:« این هیات بیش از دو دهه قدمت دارد. در تمام سال های گذشته روش همینطور بوده است.
مسول آبدرخانه هیات ظهر عاشورا در مسجد عالی مطهری به عزاداران چایی می دهد. او می گوید:« ظهر عاشورا بین ۷ تا ۸ هزار چایی می دهیم. در این هیات متوسط دو یک هزار و ۵۰۰ تا دو هزار چایی می دهیم.»
مظاهری هم در مورد شیوه اداره و رفتار هیات های سنتی می گوید:« هیأتهای سنتی، باقدمتترین و رایجترین الگوی هیأتها را شامل میشوند که گسترهی وسیعی از هیأتهای خانگی تا هیأتهای اصناف و محلات و تکایا و مساجد و… را در برمی گیرند. این هیأتها تابع اصول و قوانینی کمابیش ثابت اند که در طول سالیان به شکل سنت درآمده و حفظ شدهاند. این سنت، مجموعهای از آداب و هنجارها را دربر میگیرد که با یک سازماندهی منسجم و سلسلهمراتبی محافظت شده و استمرار یافته است. قدمت این هیأتها، به عصر قاجار برمیگردد و از حیث پایداری سازمان، به دلایل مختلف، نسبت به گونههای دیگر بهمراتب باثباتتر اند. هیأتهای سنتی، معمولاً تشریفات خاصی دارند و برای همین اغلب حضور اشیاء و وسایل در عزاداری آنها یک اصل مهم است؛ نظیر علم، علامت، کتل، شمایل، پرچم و… . بااین حال روند تغییرات در این هیأتها، کند و تدریجی است. برای همین است که مداحان سنتی کمتر تلاشی در جهت نوآوری و بهروزسازی سبکها و نوحههای خود به خرج میدهند. به عکس، حفظ سنت مداحان گذشته و اهتمام به نوحهها و اشعار سنتی در این هیأتها یک ارزش محسوب میشود. همین ویژگی، البته در مقطع معاصر، این هیأتها را در امر بازتولید مخاطبان خود دچار چالش کرده است. رویکرد دینی غالب این هیئات، همان رویکردهای سنتی مردم عامه به دین و مفاهیم و شخصیتهای قدسی است و در مورد عاشورا، برداشت تراژیک مبتنی بر نگرشی قدرگرایانه یا عرفانی غلبه دارد.»
منبع: صدای اقتصاد