به گزارش اخبارپول، [1] در سال ۱۹۵۳، اقتصاددانان اسلامی اولین تعریف بانک بدون بهره و اسلامی را ارائه کردند. با آغاز دهه ۱۹۶۰، تقاضای روبه‌رشدی برای بانکداری مطابق با شریعت اسلام وجود داشت که در نهایت «بانک پس‌اندازمحلی میت غمر» در مصر در سال ۱۹۶۳ توسط احمد نجار تاسیس شد، هرچند عمر این بانک چهار سال بیشتر نبود اما در نوع خود بی‌نظیر بود. بعدها در اغلب کشورهای اسلامی این حرکت ادامه یافته و امروزه بانکداری اسلامی در سطح بین‌المللی حتی در کشورهای غربی نیز جایگاه واقعی خود را پیدا کرده‌است.
در ایران به طورمشخص شهید محمد باقر صدر تحقیقات جامعی در این زمینه انجام داده است. دلیل اصلی طرح این مساله آن بود که بسیاری از شیعیان به بانک‌های به سبک غربی اعتماد نداشته و مساله ربا در آن بانک‌ها به سبک غربی برای آنها دغدغه بود تا جایی که بسیاری از آنها پول خود را به بانک‌ها نمی سپردند بنابراین برای حفظ امنیت بیشتر و رعایت شئونات اسلامی، سعی شد تا بانکداری اسلامی جایگزین بانکداری ربوی شود.
اساس بانکداری اسلامی، تسهیم سود، مشخص بودن مسیر مصرف منابع و نظارت بر عملیات بانکی می باشد که حاصل بهره وری از عوامل تولید، بالاخص عامل کار و سرمایه است؛ ولی ربا حاصل بهره وری از پول است و صاحب سرمایه در تحقق آن مشارکت مستقیم ندارد، اما بانک اسلامی، وجوه نزد خود را بدون وام دادن بابهره در فعالیت‌های تجاری وسرمایه‌گذاری به کار می گیرد؛ یعنی براساس مشارکت درسود، و در صورتی که فعالیت مورد نظر زیان کند بانک نیز همانند سایر شرکاء در زیان سهیم خواهد شد.
در بانک‌های اسلامی شخص سپرده‌گذار بانک را وکیل خود می‌داند تا سرمایه‌گذاری کند و سود معامله را به او بدهد. بانک سود علی‌الحساب را در موعد روزانه، ماهانه یا سالانه پرداخت می‌کند؛ اما سود قطعی را پس از گذشت مدت کامل معامله و محاسبات دقیق، پرداخت می‌کند. بانک به‌عنوان عامل، حق عاملیت و وکالت دارد.
قرض‌الحسنه نوآورانه‌ترین طرح بانکداری اسلامی
در مجموع برای شناخت بیشتر بانکداری اسلامی باید عنوان کرد که طبق قانون بانکداری در ایران، اعطای تسهیلات بانکی از راه ۱۱ عقد اسلامی مجاز انجام می‌شود. این عقود مجاز به شرح زیر هستند: قرض الحسنه، مضاربه، مشارکت مدنی، مشارکت حقوقی، فروش اقساطی، قرارداد سلف، اشاره به شرط تملیک، جعاله، مزاعه، مساقات و خرید دین.
قرض‌الحسنه، نوعی قرض است که در آن بهره‌ای در کار نباشد. در تعریف دیگر عقدی است که به سبب آن بانک‌ها (به‌عنوان قرض‌دهنده) مبلغ معینی را طبق ضوابط مقرر در دستورالعمل ذی‌ربط به اشخاص اعم از حقیقی یا حقوقی (به‌عنوان قرض‌گیرنده) به قرض واگذار می‌کنند.
به عقیده کامران ندری، اقتصاددان و کارشناس بانکداری اسلامی، «قرض‌الحسنه» نوآورانه‌ترین طرحی بود که برای بانکداری اسلامی از سوی ایرانیان در دهه های گذشته ارائه شد.
رییس پیشین پژوهشکده پولی وبانکی، در این خصوص اظهار کرد: «بانکداری اسلامی در ایران با مطرح شدن قرض الحسنه رنگ و بوی دیگری یافت و هنوز هم شکل خاص خود را دارد و تاکید می کنم که بانکداری اسلامی ما بومی است و در صورت توسعه این نوع از تسهیلات‌دهی که برآمده از فرهنگ قرآنی نیز است، می تواند جایگاه خود را در بانکداری اسلامی در سطح همه کشورهای اسلامی به روشی که مدنظر ماست، گسترش دهد.»
این اقتصاددان و کارشناس بانکداری اسلامی، تورم، سود سپرده بانکی و سپرده‌گذاری را از جمله مواردی خواند که در قرض‌الحسنه به آن توجه می‌شود.
وی اضافه کرد: «در واقع سپرده‌های بانک‌ها سه نوع عمده: جاری، پس‌انداز و مدت‌دار هستند. سپرده‌های پس‌انداز و مدت‌دار، بر اساس رابطه حقوقی قرض با بهره‌اند؛ از نظر فقه اسلامی ربا بوده و حرام هستند و جایگزین آن سپرده پس‌انداز قرض‌الحسنه و سپرده سرمایه‌گذاری وکالتی شدند قرض الحسنه عقدی خیرخواهانه است.»
به اعتقاد ندری، «برای تامین مالی خرد، قرض الحسنه برای جامعه و اقتصاد کارگشاست؛ ولی به دلیل ارزان بودن تقاضای آن زیاد بوده و به‌الطبع عرضه آن محدود است؛ اما کسانی که نیاز کوچک و خرد دارند اعم از تولید کننده و مصرف کننده از تسهیلات قرض الحسنه بهره‌مند شدند. در واقع در نظام پولی و بانکی کشور هیچ نظامی مهمتر و بهتر از سیستم قرض‌الحسنه نیست که نیازهای خرد کشور را مرتفع سازد. حتی این مکانیزم در کمتر کشوری در دنیا وجود دارد. به همین دلیل قرض الحسنه یک نوع مکانیزم نوآورانه و برآمده از تعلیمات شیعه است و تا حدود زیادی منحصر به فرد است.»
فاصله با بانکداری اسلامی حقیقی
امروزه، بانک‌های تجاری برای خوشایند سرمایه گذاران خود، بازدهی بالایی را برنامه ریزی می کنند؛ چرا که در غیر این صورت ممکن است در جذب سرمایه جدید با شکست روبه رو شوند و همین عامل سبب شده است تا برخی از بانک‌های تجاری از بانکداری اسلامی فاصله زیادی داشته و در واقع صنعت بانکداری ما کمی از بانکداری اسلامی فاصله بگیرد.
مدیرعامل بانک انصار در این خصوص بر این اعتقاد است: «در نگاه اول ساده است. قانون بانکداری بدون ربا همان بانکداری اسلامی است؛ اما وقتی دقیق تر نگاه می کنید می‌بینید که ما با بانکداری اسلامی حقیقی فاصله زیادی داریم. علت آن این است که بانک‌ها بازدهی‌های غیرمعقولی دارند این بازدهی بالا و بعضا افسارگسیخته با روح بانکداری اسلامی مغایرت دارد.»
در بانکداری اسلامی و سیستم قرض الحسنه هدف کسب سود از پول و بازدهی افسارگسیخته از دادوستد پول نیست؛ بلکه پول باید براساس کار افزایش یابد. دکتر ابراهیمی یادآور شد: «در نظام اقتصادی اسلامی، پول، خودش خلق پول نمی کند، بلکه ارزش‌افزوده پول باید بر اثر «کار» و «تولید» باشد. بنابراین در الگوی بانکداری‌اسلامی، «کار»، ملاک تولید ارزش است.
در چنین روشی، سودتضمینی وجود نداشته و بانک‌ها واسطه مالی بوده و چند ذینفع دارند. به عنوان مثال، در بانکداری‌اسلامی، بانک در تسهیلاتی چون مضاربه واسطه است.
مدیرعامل بانک انصار در این خصوص بیان کرد: «بانک، پول سپرده گذار را می‌گیرد و انرژی خود را صرف ساز و کارهای مدیریت ریسک و کنترل گیرنده تسهیلات و زیرساخت های اطلاعاتی ـ عملیاتی می کند تا این پول به افراد و پروژه‌ها اختصاص یابد. در واقع هیچ تعهدی مبنی بر سود تضمین‌شده نباید به سپرده‌گذار داده شود؛ زیرا شرایط کار و بازار تعیین کننده میزان سود است. ابتدا باید سود محقق شود تا سود سپرده گذار هم مشخص شود. و در نهایت اینکه این ویژگی‌ها و نوع نگاه نشان می‌دهد تولیدگرایی خاصیت اصلی بانکداری اسلامی است و با سود جویی غیر مسئولانه به مسئولیت های عدالت محور خواهیم رسید.»
بخش تولید تشنه بانکداری اسلامی
در سال‌های اخیر به دلیل شرایطی خاص، اقتصاد ایران تورم و رکود را بعضا به طور همزمان تجربه کرده است. در شرایط تورم و رکود همواره تامین مالی ارزان برای بخش تولید اهمیت فراونی پیدا می کند. بنابر گفته عباس ارگون «تولید، تشنه بانکداری اسلامی است. البته به معنی اخص و دقیق کلمه دنبال بانکداری اسلامی، نه اینکه با نام بانکداری اسلامی سودهای آن‌چنانی دریافت کنند و تسهیلات گران قیمت پرداخت کنند. »
عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی، خاطر نشان کرد: «درواقع تولید در شرایط امروز، تنها با پول ارزان قیمت رونق می گیرد، زیرا هزینه های تولید بیش از اندازه بالا رفته و با مشکل زیادی روبروشده است. یکی از راه های مهم در این حوزه جمع منابع برای قرض الحسنه است و بانک‌ها برای اشتغالزایی باید تشویق‌های بیشتری برای جمع‌آوری پول ارزان ارائه کنند و آن را به بخش تولید هدایت کنند؛ مگر نمی گوییم نقدینگی بالاست؟ این نقدینگی را از طریق قرض الحسنه به بخش تولید هدایت کنید.»
اما بودن پول ارزان ضعف‌هایی را ایجاد می کند به عنوان مثال در بسیاری از مواقع برخی از رانت‌خواران از رانت خود استفاده و به نام تولید، تسهیلات ارزان دریافت کرده اما آن را در جایی غیر از تولید سرمایه‌گذاری کرده اند.
آرگون گفت: « برای هدایت پول ارزان و تسهیلات قرض‌الحسنه‌ای به سمت تولید باید کارهای نظارتی دقیقی انجام شود چرا که بدون کنترل و نظارت بسیار تسهیلات ارزان را به سمت مصرف برده و حتی در برخی مواقع آن را تبدیل به ارز کرده و از کشور خارج می کنند؛ بنابراین بدون کنترل دقیق این پول ارزان به سمت تولید حرکت نمی کند.»
مسیر توسعه از درگاه بانکداری اسلامی
در نتیجه، برای ایجاد فضای کسب و کار، باید سراغ تامین مالی کم هزینه رفت. مهمترین تامین مالی ارزان و مفید در صنعت بانکداری ایران، قرض‌الحسنه است. برای اینکه این فرهنگ در بین اقشار جامعه گسترش یابد تا سپرده‌های خود را بصورت قرض الحسنه نزد بانک ها سپرده گذاری کنند باید، نسبت به مزایای این روش اطلاع رسانی و فرهنگ سازی کرد تا مسیر توسعه کشور هموار شود و به کمک آن کارآفرینی و اشتغالزایی کرد و لازم است تا مردم به یقین برسند که برای رسیدن به توسعه پایدار باید تامین مالی درستی برای فضای کسب و کار انجام داد و این امر جز از درگاه بانکداری اسلامی [2] و قرض الحسنه میسر نمی‌شود.